Tunus’ta Bir Divanda Deus Ex Machina

"Makineden tanrı” anlamına gelen deus ex machina, Antik Yunan tragedyalarının kimi örneklerinde temel düğümün çözümünü oluşturur. Buna göre, çözüm sahneye bir vinç düzeneği ile indirilen kurtarıcı tarafından gerçekleştirilir. Örneğin Euripides’in Troyalı Kadınlar’ı öykülemenin sonunda tepeden inen bir araca bindirilerek kurtarılır. Aristoteles (2017), Poetika’sında bu yolu eleştirerek çözümün de öykülemenin içinden doğması gerektiğini savunmuştur. Nietzsche ise deus ex machinayı tragedyanın Euripides, ve daha önemlisi Sokrates tarafından dönüştürülmüş olan “yozlaşmış biçimi” ile ilişkilendirir:

“Böylece trajik kahramanın yerini gündelik yaşamdaki insanın ‘kentli burjuva sıradanlığı’ (Nietzsche, 2015: 69) alıyor; dil dönüşüme uğrayarak Yeni Attika komedyasını olanaklı kılıyor; Euripides’in en önemli seyircisi Sokrates’in etkisiyle coşkunun, sezginin, içgüdünün Dionysosçu öğesi yok edilerek güzelliğin ölçüsü olarak ‘akla uygunluk’ ile ‘bilinçli olma’ koşulları getiriliyordu. Önemli bir dönüşüm de öykünün sonu için gerçekleşti. Eski tragedyada kahraman ‘gizemlerin acı çeken Dionysos’u’nun bir sureti iken, yeni türün kahramanı ‘yazgı tarafından yeterince hırpalandıktan sonra, şatafatlı bir evlilikte, tanrısal onurlandırmalarda hak ettiği bir ödülü kazanıyordu. Kahraman, iyice eziyet edilip her tarafı yara bere içinde kaldıktan sonra kendisine bazen özgürlük bahşedilen bir gladyatör olmuştu. Metafizik avuntunun yerini deus ex machina almıştı.’ (2015: 80) ” (İlic, 2017: 50).

Tipik bir klasik anlatı türü olarak çözümlenebilecek olan ve kara mizah türüne yaklaşan Tunus’ta bir Divan (Un divan à Tunis, Labidi: 2019) filminde ise, Tanrı'nın yerini Freud’un almasıyla, deus ex machinanın çağdaş örneklerinden birine rastlıyoruz. Psikoterapi seanslarına devam edebilmek için verdiği mücadelede son kurşununu tüketen, üstelik yeni evlendiği kocasından kaçmış yeğeni ile ıssız bir yolda kalan ana karakter, havalı bir arabadan inen Freud tarafından kurtarılır. Yolda, film boyunca yaşadığı gerilimlerden içini dökerek arınır: katharsis. Kurtuluşun ardından temel düğüm ve beraberindeki irili ufaklı bütün düğümler hiçbir çabaya gerek kalmadan çözülüverir.

https://mubi.com/tr/films/arab-blues

Kaynakça

Aristoteles, (2017), Poetika, çev. N. Kalaycı, Ankara: Pharmakon.

İlic, Erdem, (2017), Film Atölyesi, Ankara: Pharmakon.

Nietzsche, Friedrich, (2015) Tragedyanın Doğuşu, çev. M. Tüzel, İstanbul: İş Bankası Kültür.